Klimaatadaptief ontwerpen voor een leefbare toekomst

Voor het magazine ‘My Liveble City’ zetten wUrck partners Gijs Wolfs en Jakob Grambow een aantal toonaangevende projecten op een rijtje. Projecten die voorlopen op de toekomst en gereed zijn voor de klimaatveranderingen. Liever het originele artikel in het Engels lezen? Volg de link.

Onze leefomgeving vormgeven is een steeds grotere uitdaging. Het veranderende klimaat vraagt om klimaatadaptieve ontwerpen, zodat er veerkrachtige en leefbare woonwijken worden gecreëerd met het oog op de toekomst. Een toekomst die kan rekenen op extremere weerpatronen met overstromingen en hittegolven. Deze benadering vereist flexibiliteit, innovatie en een grondige kennis van de specifieke omstandigheden van de betreffende locatie.

Bij de ontwerpers van wUrck zit dit sinds jaar en dag in hun ontwerp DNA. Voor hen bestaat geen uitgestippeld, herhaalbaar ontwerpproces. De eerste stap is een diepgaand begrip voor de locatie en de opgave. Immers kennen sterk versteende, dichtbevolkte binnenstedelijke gebieden hele andere ontwerpuitdagingen, dan het ontwerpen van veelal onder de zeespiegel gelegen nieuwbouwwijken in de Nederlandse polder of het ontwerpen aan bestaande natuurlijke omgevingen.

De ontwerpteams van wUrck zijn integraal samengesteld en bestaan uit stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en architecten. Eventueel worden de teams aangevuld met externe experts, zoals ecologen en verkeers- en civieltechnici. Hierdoor heeft wUrck de afgelopen jaren een breed en divers portfolio opgebouwd, waarbij in verschillende stedelijke of landschappelijke contexten klimaatadaptie, natuurinclusiviteit en biodiversiteit als vanzelfsprekend worden gecombineerd en in het ontwerp geïntegreerd.

Volgens wUrck vullen deze onderwerpen elkaar aan, in het streven naar een robuuste, pluriforme en veerkrachtige leefomgeving. De thema’s versterken elkaar en verbinden alle andere relevante thema’s, waaronder esthetische waarde, functionaliteit, haalbaarheid en sociale leefbaarheid. Vanuit dit holistisch perspectief creëren we omgevingen waarin mens en natuur zich op hetzelfde moment voorbereiden op de uitdagingen van klimaatverandering.

Deze ontwerphouding leidt tot de dag van vandaag tot een divers palet aan projecten. We beschrijven hier een vijftal projecten uit ons eigen portfolio waaruit die verschillende benaderingen blijken.

Bodem en landschap sturend
Koolhoven is gelegen in het bosrijke landgoederengebied ten westen van Tilburg. Hier zijn naar plannen van wUrck sinds 2004 ongeveer tweeduizend woningen gebouwd. De spoorlijn Tilburg-Breda en de Bredaseweg vormen respectievelijk de noord- en zuidgrens van het plangebied. Het gebied wordt doorkruist door de beek de Donge. Wat direct opvalt in het kaartbeeld is het contrast tussen de ‘tuinstad’ Koolhoven West en het ‘beekbos’ Koolhoven Buiten. Desondanks vormen zij toch een samenhangend ontworpen hemelwatersysteem. In een tijd waar nog lang geen sprake was van wateroverlast of langdurige droogte, werd er toentertijd al bewust gekozen voor een ontwerpaanpak gericht op wat het beste was voor deze plek.

In Koolhoven West zijn ‘groene’ initiatieven zo nauw mogelijk verbonden met de woningen zelf. Zo dienen de lanen niet alleen als openbare groenvoorziening, maar ook als hemelwaterbuffer. De ‘Koolhovenband’ is speciaal voor deze wijk ontworpen en heeft sleuven waardoor al het hemelwater van daken en straten op een duurzame en zichtbare wijze bovengronds wordt afgevoerd en in de groene lanen worden gebufferd. Als de lanen na hevige regenbuien vollopen, wordt het water via ‘slokop-kolken’ uiteindelijk afgevoerd richting het natte natuurgebied van Koolhoven Buiten.

In Koolhoven Buiten maken de woningen deel uit van een ecologische ontwikkelingszone in het beekdal van de Donge. De compacte woonclusters en toegangswegen liggen hoger dan het omringende natuurgebied. Zo gaat natuurontwikkeling hand in hand met stedelijke uitbreiding; de woningen staan dichter bij de beek en tevens wordt de oorspronkelijke ecologische zone verbreed tussen de woonclusters. De natuurzone tussen de clusters en aan weerszijden van de beek wordt beheerd middels begrazing door Schotse Hooglanders. Dit brengt een optimale natuurbeleving voor de bewoners met zich mee, want de Hooglanders lopen tot aan het keukenraam vrij los.

De Dongezone in Koolhoven Buiten is vanuit de verschillende woonclusters toegankelijk middels vlonderpaden. Het is onderdeel van een groter geheel dat het Wilhelminakanaal verbindt met de zuidelijk gelegen bosgebieden. Koolhoven Buiten vervult de belangrijke functie van verbindingszone, maar heeft ook een grote waarde als verblijfsgebied. Tegelijkertijd speelt het een belangrijke rol in de stedelijke waterhuishouding, aangezien het grotendeels is ingericht voor berging, zuivering en infiltratie.

Stedelijke reconstructie
Wielwijk is een naoorlogse uitbreidingswijk aan de toenmalige zuidrand van Dordrecht. Het vernieuwen en diversifiëren van het woningaanbod was de aanleiding voor de ontwikkeling van de Tromptuinen. De vernieuwing van de wijk wordt benut om de stedenbouwkundige structuur te verbeteren en de wijk als geheel groener en klimaatadaptiever te maken. Een van de belangrijkste ingrepen was het omleggen van de zuidelijke ontsluitingsroute van de wijk. De huidige Trompweg werd daarmee ‘vrijgespeeld’ en is als royale, autovrije groen-blauwe loper ingericht. Met de Tromptuinen blijft de hoofdstructuur van de wijk behouden en ontstaat er tegelijkertijd een aantrekkelijke parkachtige verbinding, die als centrale verblijfs- en ontmoetingsplek voor de nieuwe woningen en de omliggende buurten dient.

De oorspronkelijke bebouwing langs de Trompweg is circulair gesloopt om plaats te maken voor ruime eengezinswoningen. Met als motto ‘wonen in de Tromptuinen’ zijn eengezinswoningen ontworpen die zich met ruime veranda’s en serres nadrukkelijk oriënteren op de prachtige centrale groene ruimte. Doordat wUrck zowel het ontwerp voor het park als voor de woningen mocht maken, konden we integraal op zoek gaan naar de synergie-effecten tussen woningbouw en openbare ruimte. Zo kunnen de serres en veranda’s opgevat worden als klimatologische overgangszones tussen binnen en buiten, waarbij bewoners kunnen kiezen tussen in de schaduw of in de zon zitten.

Hoe om te gaan met veranderende klimatologische omstandigheden was een belangrijke ontwerpopgave. De balans tussen bufferen, infiltreren en afvoeren is en blijft een spagaat tussen hevige piekbuien en lang aanhoudende periodes van droogte. Voor de hele wijk Wielwijk is dat op een groter schaalniveau bekeken en zijn waterpartijen met elkaar verbonden. Een groter en robuuster systeem kan immers beter reageren op de verschillende weersextremen. Water blijft zo lang mogelijk zichtbaar: het wordt opgevangen, vervolgens gebufferd, zo mogelijk geïnfiltreerd en later afgevoerd in zuidelijke richting naar de vijver van het Wielwijkpark.

Ook in Park Tromptuinen is de filosofie van oppervlakkig, zichtbaar afvoeren van hemelwater het uitgangspunt. Hemelwater vanaf de daken van de nieuwe woningen wordt ondergronds verzameld. Aan de ene kant wordt het hemelwater via een opborrelkolk weer naar maaiveldhoogte gebracht en via molgoten oppervlakkig naar de centrale waterpartij geleid. Aan de tegenoverliggende zijde wordt het hemelwater via een ondergronds verzamelriool naar een Cortenstalen spuwer geleid en komt zo in de waterpartij terecht. De molgoten zijn gemaakt van hergebruikt Zweeds graniet uit de bestaande wijk. Zichtbaar afvoeren van hemelwater dient enerzijds het stimuleren van bewustwording bij de bewoners, maar vormt ook een prachtige speelaanleiding voor kinderen tijdens de regenbuien en draagt bij aan de identiteit van de wijk. Daarom is via de trappartijen aan de noord- en zuidkant van het centraal gelegen plein het waterniveau bereik- en beleefbaar. Daarnaast is in het zuidelijke gedeelte van de waterpartij nog een avontuurlijke speelaanleiding opgenomen; trappen en betonnen stapstenen die vlak boven het waterniveau zijn aangebracht, waardoor kinderen van de ene naar de kant kunnen hinkelen.

Lokale betrokkenheid
Kerckebosch in Zeist heeft sinds 2012 een grote verandering ondergaan. Tien van de elf grote flats die in het bos lagen, zijn vervangen en hebben plaats gemaakt voor een volledig nieuwe wijk. Het Scheggenmodel diende als waardevol ruimtelijk uitgangspunt. Dit model was onderdeel van het Masterplan dat bureau BDP Khandekar opstelde in 2008. Sinds 2009 werkt wUrck in opdracht van de Wijkontwikkelingsmaatschappij aan een integrale, ecologische, stedenbouwkundige, landschappelijke natuurinclusieve, biodiverse en (sociaal-)duurzame uitwerking van dat Masterplan.

Starten vanuit een ecologische visie voor het gebied was van belang. Deze visie verankert Kerckebosch met zijn bos- en natuurrijke omgeving. Natuurontwikkeling en woningbouw vinden in samenhang plaats, waarbij wordt gekeken naar mogelijke verbindingen. De sterke punten van het gebied zijn verder versterkt, zoals uitbreiding van het heideveld. De aanwezige specifieke beplanting is geïdentificeerd en in de praktijk zoveel mogelijk gespaard of opnieuw aangeplant. Er werden speciaal voor Kerckebosch twee kruidenmengsels ontwikkeld. Een mengsel voor de bosomgeving en een andere samenstelling voor de meer droge en zanderige gronden in de heidegebieden. De jaarlijks opkomende bloemen en bloesems zijn niet alleen aantrekkelijk voor bewoners en bezoekers, maar ook een bron van voedsel voor bijen en andere insecten.

In Kerckebosch kregen we de mogelijkheid om de openbare ruimte klimaatadaptief, biodivers en duurzaam in te richten. Dat maakte een kritische reflectie op de gemeentelijke standaard voor materialisering, detaillering en beheer van de gemeentelijke openbare ruimtenoodzakelijk. Klimaatadaptief ontwerpen vraagt om een procesmatige inspanning om conventies te vervangen door een innovatief ontwerp. Het vergt een cultuuromslag bij gemeentelijke diensten, milieuorganisaties, waterschappen, beheerders, bewoners en niet in de laatste plaats ook bij ontwerpers. Dit is niet van de ene op de andere dag bereikt. Het uitgebreide, jarenlange participatieproces is hier vooral ingezet om bij alle belanghebbenden betrokkenheid te creëren voor de ambitieuze plannen. Om ook de eenheid van Kerckebosch in de toekomst te bewaken, zijn de inrichtingsprincipes vastgelegd in een nieuw handboek voor de inrichting van de openbare ruimte dat als alternatief voor het bestaande handboek gebruikt kan worden.

Het voornaamste voorbeeld van klimaatadaptief ontwerpen in Kerckebosch, is dat ondanks de relatief hoge dichtheid, iedere regendruppel wordt geïnfiltreerd op de plek waar hij valt, of niet ver daar vandaan. Daardoor worden de natuurlijke condities van de oorspronkelijke bodem in stand gehouden. Dat is niet onbelangrijk, aangezien het beeld en de sfeer van de wijk zo sterk is gerelateerd aan de kwaliteit van het bestaande bomenbestand. Tegelijkertijd zorgt het wonen in het bos voor een unieke situatie; de overvloed aan schaduw op het maaiveld en de gevels van de woningen is het antwoord op de problematiek van hoogoplopende temperaturen in de gemiddelde woonwijk. Het minimaliseren van wegverharding, voetpaden vormgeven als bospaden en parkeren op een waterdoorlatende halfverharding levert hier nog een extra bijdrage aan.

Techno-fix
De Vestdijk in Eindhoven heeft een transformatie ondergaan. Het verharde profiel is verruild voor een groene oase. In plaats van de inrichting op verkeersstromen in de lengterichting, is er inmiddels meer aandacht voor langzaam verkeer. Dit bevordert de kwaliteit en oversteekbaarheid van het dwarsprofiel rond de stad. Het is een plek geworden om te arriveren en te verblijven.

Het plan voorziet in een nieuw straatprofiel dat al deze thema’s aanpakt. De robuuste vergroening is gerealiseerd door middel van drie zones waarin planten en bomen een plek kunnen krijgen. Deze zones kunnen ook een extra brede stoep worden, naast het bestaande trottoir. Zo kan de voetganger op de Vestdijk weer dominant aanwezig worden. Was het eerst louter een verkeersas, nu is het een publiek domein bij uitstek; de nieuwe ‘commons’ van de binnenstad.

Hemelwater wordt via plantvakken en goten afgevoerd naar een waterberging in de puinfundering onder het wegdek. Deze berging is zó groot dat zij ook voorziet in de opvang van regenwater uit het aangrenzende centrumgebied. Dat is in economische zin van groot belang, omdat ondergrondse opslag in een sterk verdicht kernwinkelgebied vaak enkel tegen hoge maatschappelijke kosten kan worden gerealiseerd. De ondergrondse opslag onder de Vestdijk functioneert dus ook als spons voor het overtollige regenwater in het centrum. Na een piekbui wordt het vastgehouden water via een overstort vertraagd afgevoerd naar de Dommel, de beek naast het centrum.

De aanzienlijke toename van het aantal bomen zorgt voor lommerrijke plaatsen waar het directe zonlicht wordt gefilterd. Doordat de plantvakken en ondergrondse groeiruimte via capillaire werking met de ondergrondse waterberging in contact staan, krijgen bomen en planten – vaak kwetsbaar in de stad – betere kansen om tot volle wasdom te komen. De resultaten van de groeicondities zijn na ongeveer drie jaar zeer bemoedigend.

Werk met werk maken
De Gasthuiswijk is een naoorlogse stadswijk dichtbij het centrum van de historische waterstad Leiden. De vervanging van het zeventig jaar oude rioolstelsel is aanleiding voor een grondige renovatie van de openbare ruimte: de wijk wordt groener, veiliger en klaar voor de toekomst.

Het huidige rioolstelsel wordt vervangen door een gescheiden stelsel, zodat het regenwater separaat wordt afgevoerd naar het oppervlaktewater. De rioolvervanging is de aanleiding om ook de straten, trottoirs en het groen op te knappen en deze voor te bereiden op heftige regenbuien, droogte en hittestress. Het project is een pilotproject voor de gemeente Leiden. De gemeente heeft de ambitie om wijken te vergroenen en klimaatadaptief in te richten. Met het vergroenen wil de gemeente de biodiversiteit verhogen en de leefomgeving gezonder maken.

De impact van de herinrichting op de openbare ruimte en op het openbaar groen is groot. Behoud van bestaand groen is het uitgangspunt, maar om de doelen werkelijk te halen is het nodig om ook een aanzienlijk aantal bomen te verwijderen. Deze worden vervangen door nieuwe bomen, die beter toekomstbestendig zijn. Dergelijke ingrijpende beslissingen dienen in goed overleg met alle betrokken bewoners genomen te worden. Acceptatie vindt enkel plaats als zij worden meegenomen in de voorgenomen veranderingen. De nieuwe waterpartijen en retentiezones zijn nadrukkelijk ontworpen op de belevingswaarde en een intensief recreatief gebruik. In combinatie met de noodzaak voor veiligere straten voor fietsers en voetgangers, is er tevens veel aandacht besteed aan een integrale aanpak met aandacht voor een goede communicatie met realistische ‘voor en na’ visualisaties.

Een conclusie met open einde
Klimaatadaptief ontwerpen van woonwijken is een complex maar essentieel aspect van stedelijke planning en ruimtelijke ordening. Door rekening te houden met de specifieke omstandigheden van verschillende locaties, zoals binnenstedelijke verdichting, nieuwbouw in de polder of in een landschappelijke context, kunnen veerkrachtige en leefbare woonwijken worden gecreëerd die bestand zijn tegen de uitdagingen van klimaatverandering. Het meebewegen met de natuurlijke condities van bodem en landschap is de basis voor een duurzaam ontwerp. Soms is het nodig dit aan te vullen met geavanceerde technologische middelen. Een geïntegreerde aanpak, waarbij sturing vanuit de ondergrond wordt gecombineerd met ecologisch bewustzijn, technologische innovatie en gemeenschapsbetrokkenheid, is van vitaal belang voor het bouwen van een duurzame toekomst voor alle bewoners.